Dầu rái trắng, hay còn được gọi là dầu rái hoặc dầu nước, không chỉ là sản phẩm của cây trồng được sử dụng chủ yếu trong ngành công nghiệp đóng thuyền, mà còn có nhiều ứng dụng trong y học. Ngoài việc được dùng để lấy nhựa, dầu rái trắng cũng được sử dụng trong điều trị một số bệnh tại dân gian như vết loét, lậu, viêm âm đạo, và sán vịt. Hãy cùng khám phá các công dụng đa năng của loại dầu này!

   

Hình ảnh cây dầu rái trắng

Đặc điểm chung cây Dầu rái trắng

Tên gọi khác: Dầu trai, Dầu rái, Dầu nước,

Tên khoa học: Dipterocarpus alatus Roxb.- Dipterocarpaceae ( Họ: Dầu)

Mô tả thực vật

Theo các Dược sĩ CKI Nguyễn Quốc Trung – giảng viên tai trường Cao đẳng Dược TPHCM cho biết, Cây dầu rái, hay còn được biết đến là dầu con rái trắng, là một loài cây to lớn, có thể cao đến 30-40m, với đường kính ở gốc có thể đạt tới 2m hoặc hơn. Cành non và chồi búp có lớp lông mịn.

– Lá mọc so le, có hình dạng trứng rộng, đầu hơi nhọn, với phần cuống hẹp nhọn, phiến lá có kích thước rộng từ 6-15cm và dài từ 10-25cm. Gốc lá tròn hoặc hơi hình tim, đầu lá nhọn, mặt trên của lá lá mặt nhẵn, mặt dưới có lông, cuống dài từ 3-4cm và thường mang lông. Lá kèm dài, có màu đỏ nhạt và thường rụng sớm.

– Hoa lá to lớn và không có cuống, mọc thành chùm đơn hoặc kép ở kẽ lá, có chiều dài khoảng 12cm. với 5 lá đài có lông ở cả hai mặt, 5 cánh hoa màu trắng, mặt trong nhẵn, nhiều nhị và bầu có lông.

– Quả dài khoảng 10-15cm, rộng từ 2,5 – 4cm, có hai cánh mỏng to, do hai lá đài phát triển mà thành. Quả khi non có màu đỏ tươi, khi già thường chuyển sang màu nâu.

Mùa hoa của cây thường là vào tháng 11-12 và quả thường xuất hiện từ tháng 4-5.

Phân bố

Cây Dầu rái phân bố rộng rãi ở khắp khu vực Đông Nam Á.

Tại Việt Nam, cây này mọc hoang ở nhiều tỉnh miền Trung và miền Nam, vùng Đại lộc – Quảng Nam cũng nhiều, đồng thời cây cũng được trồng dọc theo các đường phố và công viên để tạo bóng mát. Cây có thể được tìm thấy từ ven biển đến những khu vực cao 500-600m.

Ở ấp Tô An, xã Cô Tô, huyện Tri Tôn, Tịnh Biên (An Giang), có cây Dầu rái cổ thụ 700 năm tuổi được công nhận là “Cây Di sản Việt Nam”.

Quả non cây Dầu rái

Bộ phận dùng và thu hái

Nhựa cây và vỏ của cây được khai thác để làm thuốc.

Nhựa dầu của cây có hương thơm, tương tự như mùi của giấm, với thành phần bao gồm 79,10% tinh dầu và 20,90% nhựa.

Cây Dầu rái cũng được trồng để trích xuất nhựa dùng để đánh bóng đồ gỗ và sạp thuyền, giúp ngăn bà hến bám vào thuyền.

Thu hái, chế biến:

 Quá trình thu hái và chế biến thường bắt đầu khi cây đã trưởng thành từ 20-30 năm, kéo dài khoảng 60 năm. Trong một số liệu cũ, miền Nam Việt Nam đã khai thác hơn 1.000 tấn mỗi năm, trong khi miền Trung có số liệu không rõ (năm 1920 được ghi nhận khoảng 55 tấn), và Campuchia khai thác khoảng 800 tấn hàng năm.

Thường thì quá trình khai thác nhựa cây này diễn ra vào mùa khô tại Việt Nam, từ tháng 11 đến tháng 4. Người ta thường đặt miếng vát dài khoảng 2-2,5m lên thân cây, sâu tới gỗ đệ nhất và thứ cấp (có thể tới 1/3 đường kính của thân), và sau đó đào một lỗ để hứng dầu. Để kích thích dầu chảy, có khi người ta đốt một ít rơm rạ vào chỗ hứng nhựa, nhưng điều này cần phải thực hiện cẩn thận để tránh cháy rừng. Dầu sẽ chảy vào chỗ hứng và sau đó được múc vào thùng có sức chứa khoảng 20kg.

Một phương pháp khác là khoan một lỗ nghiêng 45° vào thân cây, sâu tới gỗ, là nơi tập trung những ống bài tiết dầu. Dầu chảy ra được hứng vào thùng. Trung bình mỗi cây có thể sản xuất khoảng 30kg dầu mỗi năm, nhưng cũng có trường hợp có thể đạt được 40-50kg. Một số tác giả đã đề xuất rằng hiệu suất có thể lên đến 130-150kg.

Hình ảnh người khai thác nhựa từ Dầu rái trắng

Thành phần hóa học

Dầu rái trắng được biết đến là một loại nhựa dầu. Sau khi thu hoạch, dầu nhựa sẽ tách thành hai lớp có tỷ trọng khác nhau sau một thời gian lắng: lớp lỏng ở trên có màu nhạt hơn và lớp đặc ở dưới. Dầu có tính chất sền sệt, có huỳnh quang, màu nâu đỏ, màu sắc khi nhìn thẳng là sẫm, nhưng khi nhìn nghiêng có ánh mành xanh xám. Mùi của dầu có phần thơm, gần giống với mùi của dấm.

Trong dầu này, có 79,10% là tinh dầu và 20,90% là nhựa. Theo Laurent P.A (1952, Bull Soc. Chim France 5(6); 615-617), trong tinh dầu chủ yếu là các chất sesquiterpen.Theo các nhà nghiên cứu Thái Lan, thành phần hóa học chính của nhựa dầu bao gồm α-gurjunen (30,31%), (-)-isoleden (13,69%), alloaromadendren (3,28%), β-caryophyllen (3,14%), γ-gurjunen (3,14%) và spathulenol (1,11%).

Tinh dầu cất từ dầu rái có thể không màu hoặc hơi có màu vàng nhạt, có mùi hơi thơm, tỷ trọng khoảng 0,915-0,930 và độ sôi ở mức 255-256°C. Tinh dầu này không hoàn toàn tan trong cồn và chứa chủ yếu các chất sesquiterpen, không có các hợp chất oxy. Thường được sử dụng để làm giả tinh dầu hoa hồng hoặc tinh dầu geranium.

Tác dụng – Công dụng

Theo các giảng viên tại Trường Cao đẳng Y Dược Hà Nội cho hay, Cây Dầu Rái mang lại nhiều tác dụng và có ý nghĩa tuyệt vời trong phong thủy, giúp loại bỏ các độc tố trong không khí, tạo cảm giác thư thái, tăng cường sức khỏe và mang lại thịnh vượng cho gia đình. Cụ thể sau:

*Tạo cảnh quan và bóng mát: Cây Dầu Rái thường được trồng để phủ xanh khuôn viên trường học, bệnh viện, khu công nghiệp và các đường phố. Tán cây tạo ra bóng mát và làm cho không khí trở nên trong lành và thẩm mỹ.

*Gỗ có giá trị kinh tế: Gỗ của cây Dầu Rái có giác lõi không bạnh vè, ít phân biệt và mấu hoặc rỗng ruột. Chúng có tính thẩm mỹ cao nên được sử dụng trong sản xuất nội thất và các công trình xây dựng.

*Tác dụng trong y học

– Tinh dầu của nhựa có tác dụng tiêu viêm, kháng sinh và làm dịu.

– Vỏ cây được sử dụng để chữa bệnh lậu, viêm gan và thấp khớp.

– Lá và hoa được sử dụng để tinh chế tanin và làm dược liệu.

*Công dụng Dầu Rái trong y học và đời sống

– Dầu bôi lên chân để phòng bệnh sán vịt.

– Dùng để ngâm nước tiểu cho bò ngựa biếng ăn.

– Nhựa Dầu Rái được dùng thay bôm capahu để chữa bệnh lậu ở Ấn Độ.

– Dầu được sử dụng để làm mực in và sản xuất sơn.

– Gỗ và nhựa của cây Dầu Rái được sử dụng để làm bóng gỗ và sạp thuyền cho sò, hến và ốc không bám vào.

– Dầu bị rơi vãi ra ngoài là loại thứ phẩm khô cứng lại gọi là chai. Theo kinh nghiệm dân gian, loại này tán nhỏ để trộn với cháo trắng cho trẻ sơ sinh ăn, các sản phụ cũng thường được bà mụ đỡ cho ăn để chắc dạ.

-Ngoài ra, Chai thứ phẩm khô cứng được sử dụng cho trẻ sơ sinh để chắc dạ và da thịt được rắn chắc.

*Cách sử dụng

– Dầu từ cây Dầu Rái được đun sôi và cô lớp dầu trên bề mặt gỗ để làm bóng.

– Gỗ được vít những khe bằng vỏ cây và sau đó bôi dầu rái thô và nhựa cây chai.

– Chai thứ phẩm khô cứng được sử dụng cho trẻ sơ sinh để chắc dạ và da thịt được rắn chắc.

Như vậy, cây Dầu Rái không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn có nhiều ứng dụng trong y học và cuộc sống hàng ngày của con người.

Hạt khô từ  cây Dầu rái trắng

Lưu ý khi khai thác và sử dụng Dầu rái trắng

Nghề khai thác dầu rái là một công việc khá cực nhọc và đôi khi nguy hiểm đến tính mạng của con người. Vì vậy, những người làm nghề này thường tuân thủ nhiều quy tắc kiêng kỵ và có những lễ nghi truyền thống nhất định.

Đánh giá điềm xấu: Trước khi bắt đầu công việc khai thác dầu, nếu họ gặp các dấu hiệu không tốt như chim hót buổi sáng với tiếng hát rất nhiều, cây ngã ngang đường, hoặc rắn bò ngang đường, họ thường coi đó là điềm xấu và sẽ dời lại ngày khai thác.

Lễ cúng khai trương rừng: Hằng năm, vào những ngày đầu xuân, những người làm nghề khai thác dầu rái thường tổ chức lễ cúng khai trương rừng. Điều này được thực hiện để cầu mong cho một năm làm nghề thuận lợi, êm đềm và có nhiều thành công.

Ngoài dầu rái trắng, người ta còn sử dụng dầu nhựa từ nhiều loại cây Dipterocarpus khác như Dipterocarpus tuberculatus Roxb. (dầu lông), Dipterocarpus angustifolius Wigh et Arn. và những loại khác, được biết đến dưới các tên gọi như Baume de Gurjun hay Huile de bois (tiếng Pháp).

Kết luận: Thông tin về cây Dầu rái trắng hiện nay vẫn còn hạn chế. Ngoài việc sử dụng trong ngành công nghiệp đóng tàu, cây Dầu rái còn được ứng dụng rộng rãi trong Y học cổ truyền, nơi mà nó được coi là một loại vị thuốc quý có khả năng chữa trị nhiều bệnh một cách hiệu quả.

Ngoài ra, trong dân gian, dầu rái còn được ứng dụng vào nhiều mục đích khác nhau. Đặc biệt, nó thường được sử dụng để trét nón lá, xảm ghe bầu, ghe nan, cũng như trét phên tre che nhà. Đôi khi, người ta còn dùng dầu rái để trét lên ngói lợp nhà nhằm mục đích chống thấm.

Tuy nhiên, việc khai thác gỗ Dầu rái từ thiên nhiên một cách tự nhiên đang gây ra tình trạng phá rừng, đặc biệt là rừng dầu rái. Nếu không có những biện pháp bảo vệ hiệu quả, tình trạng này có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Do đó, cần có kế hoạch trồng cây Dầu rái để đảm bảo cung cấp nguồn nguyên liệu cho việc khai thác và đồng thời bảo vệ môi trường.

Hiện nay, vị thuốc Dầu rái trắng có thể mua được tại hầu hết các cửa hàng thuốc Đông dược, Phòng khám Đông y và các cơ sở chăm sóc sức khỏe Y học cổ truyền. Tuy nhiên, người dùng nên chọn mua từ các địa chỉ có uy tín, đảm bảo chất lượng và có giấy phép hoạt động. Trước khi sử dụng, việc tư vấn từ thầy thuốc chuyên môn là rất quan trọng để đảm bảo an toàn trong quá trình sử dụng.

DsCKI. Nguyễn Quốc Trung

truongcaodangyduocsaigon.com.vn tổng hợp